Jedna z czterech kluczowych reform przeprowadzona w Polsce w 1999 r., dotycząca administracji samorządowej miała na celu zwiększenie kompetencji samorządu terytorialnego. Ponadto, Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 1999 – 2001 wyznaczył po raz pierwszy zadania dla jednostek samorządu terytorialnego. Na mocy ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii gminy rozpoczęły wykorzystywanie środków z pozwoleń na sprzedaż alkoholu na działania z zakresu przeciwdziałania narkomanii na poziomie lokalnym. Jednostki samorządu terytorialnego zostały również zobowiązane do opracowania i wdrożenia gminnego programu przeciwdziałania narkomanii. Ponadto w Krajowym Programie na lata 2006 – 2010 oraz 2011-2016 jednym z zadań przewidzianych do realizacji dla gmin jest monitorowanie problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym.

W 2008 r. w ramach programu twinningowego we współpracy z Hiszpanią rozpoczęto implementowanie lokalnego monitoringu wśród jednostek samorządu terytorialnego. W trakcie trzech szkoleń gminy zostały przygotowane do prowadzenia monitorowania zjawiska narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym, jak również wdrożenia pilotażowego monitoringu na terenie swojej gminy. W szkoleniu wzięły udział 62 gminy, tj. około 130 uczestników. W efekcie powstało 41 raportów opisujących problem narkotyków i narkomanii, działania profilaktyczne oraz lecznicze, a także wnioski i rekomendacje dla władz lokalnych. Ponadto przygotowana i wydana została druga edycja podręcznika do monitorowania oraz seria artykułów w prasie branżowej.

System lokalnego monitorowania narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym wspierany jest przez sieć Ekspertów Wojewódzkich ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii. Eksperci uczestniczą w szkoleniach i mają za zadanie koordynowanie lokalnego monitorowania w swoich województwach. CINN KBPN koordynuje zadanie na poziomie krajowym, prowadząc szkolenia i udzielając wsparcia merytorycznego. Od 2008 r. zostało zorganizowanych szereg szkoleń i konferencji dotyczących monitorowania problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym m.in. w województwach: mazowieckim, łódzkim, małopolskim, świętokrzyskim, opolskim, wielkopolskim, śląskim, dolnośląskim oraz zachodniopomorskim. Ponadto CINN KBPN zorganizował ogólnopolskie konferencje monitorowania problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym. Kontynuowane są też szkolenia dla nowych gmin.

Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii widząc potrzebę rozwijania działań na poziomie lokalnym koordynuje i wspiera projekt lokalnego monitorowania i we współpracy z Ekspertami Wojewódzkimi podejmuje starania w celu rozszerzenia sieci monitoringu o nowe gminy.

Monitorowanie problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym umożliwia prowadzenie działań w oparciu o wyniki analiz i badań, a tym samym  pozwala na lepsze zrozumienie potrzeb oraz bardziej efektywną alokację środków finansowych. Opiera się na założeniu, że reakcja społeczna i instytucjonalna powinna być adekwatna do problemów oraz zagrożeń związanych z używaniem substancji oraz, że istotne jest uwzględnianie terytorialnego zróżnicowania problemów. Uaktualnianie działań podejmowanych w odpowiedzi na dynamikę zjawiska umożliwia elastyczne i efektywne radzenie sobie z lokalnymi problemami.  Monitoring lokalny dostarcza też danych stanowiących podstawę do ewentualnych modyfikacji  gminnych programów przeciwdziałania narkomanii.  Jako praktyczny cel monitoringu określa się dostarczenie wniosków i rekomendacji użytecznych praktycznie dla polityków i profesjonalistów zajmujących się problemem uzależnień.

Monitoring lokalny prowadzony jest w ramach trzech głównych obszarów:

Rozmiary i charakter problemu uzależnień np. rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych, wzory używania narkotyków, liczba problemowych użytkowników substancji, choroby zakaźne związane z narkotykami, przedawkowania narkotyków, w tym ze skutkiem śmiertelnym, poziom dostępności substancji.

Zinstytucjonalizowane reakcje społeczne to m.in. ocena zasięgu, różnorodności i kompleksowości działań profilaktycznych, jakość programów profilaktycznych, oferta pomocy (lecznictwo, rehabilitacja, reintegracja społeczna, redukcja szkód), zasoby ludzkie oraz środki finansowe.

Lokalny kontekst kulturowy, społeczny i ekonomiczny czyli np. poziom wiedzy na temat substancji psychoaktywnych, postawy społeczne wobec substancji, ocena ryzyka związanego z używaniem substancji psychoaktywnych, stopień przyzwolenia – potępienia dla używania różnych substancji, ocena ważności problemu uzależnień na tle innych problemów w społeczności, gotowość do uczestnictwa lub wsparcia działań profilaktycznych.

Monitorowanie problemu narkotykowego na poziomie lokalnym zakłada zbieranie danych i współpracę w tym zakresie z różnymi instytucjami m.in. z: placówkami lecznictwa uzależnień i lecznictwa ogólnego, Policją, ośrodkami pomocy społecznej, placówkami oświaty, organizacjami pozarządowymi, Prokuraturą, sądami, urzędami.

Zakładane fazy monitoringu to:

• konceptualizacja – zaplanowanie monitoringu, wybór wskaźników i metod monitorowania,
• zbieranie danych,
• opracowywanie, analiza i interpretacja danych,
• formułowanie wniosków i rekomendacji,
• opracowanie i opublikowanie raportu z monitorowania,
• upowszechnianie wyników monitoringu.

Metodologia monitorowania problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym obejmuje zastosowanie metod ilościowych (zbieranie i analiza danych statystycznych,  analiza dokumentacji instytucji, realizacja badań ankietowych i innych projektów badawczych) oraz metod jakościowych (wywiady, analiza dokumentacji, obserwacja).

Istnieje wiele modeli organizacji lokalnego monitoringu. Wybór formy organizacyjnej uzależniony jest m.in. od: wielkości gminy, zaplecza naukowego, środowiska instytucjonalnego, potencjału osobowego, wsparcia finansowego.

Publikacja pn. Monitorowanie problemu narkotyków i narkomanii na poziomie lokalnym oraz przeciwdziałanie narkotykom i "dopalaczom"